http://revolm.blogspot.com/2011/02/michael-foucault.html
«…Λέγοντας εξουσία δεν εννοώ «την Εξουσία» ως σύνολο θεσμών και μηχανισμών που εξασφαλίζουν την υποταγή των πολιτών σ’ ένα δοσμένο κράτος. […] Με τον όρο εξουσία, νομίζω πώς πρέπει καταρχήν να εννοούμε το πλήθος των σχέσεων δύναμης που ενυπάρχουν στο χώρο όπου ασκούνται και είναι συστατικές της οργάνωσής τους · το παιγνίδι που μέσα από αδιάκοπους αγώνες και συγκρούσεις τις μεταμορφώνει, τις ενδυναμώνει, τις αντιστρέφει · τα στηρίγματα που αυτές οι σχέσεις δύναμης βρίσκουν αναμεταξύ τους έτσι που να σχηματίζουν αλυσίδα ή σύστημα…» (Ιστορία της σεξουαλικότητας, τ.1, σελ. 115-116)
Ο μεταμοντερνιστής φιλόσοφος,MichelFoucault, άσκησε τεράστια επίδραση τη δεκαετία του 70 κυρίως, όσον αφορά τις συζητήσεις πάνω στο ζήτημα της εξουσίας και της σχέσης της με τη παραγωγή γνώσης. Απομακρύνθηκε από τις αναλύσεις που θεωρούσαν ότι οι κοινωνικοί δρώντες χρησιμοποιούν την εξουσία ως μέσω καταναγκασμού και αντίθετα θεώρησε πωςδεν κατέχεται η εξουσία αλλά διαχέεται παντού και διαπερνά όλα τα κοινωνικά στρώματα της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια η εξουσία«δεν θα μπορούσε να είναι δράση αλλά ούτε και δομή»(Foucault 1998: 63).
Για τονFoucault, το ερώτημα ωστόσο δεν είναι «τι είναι εξουσία», ούτε «από πού πηγάζει», αλλά «πως ασκείται». Έτσι, ορίζει την εξουσία ωςσχέση δυνάμεωνπου δεν ταυτίζεται με μια μορφή, δεν έχει υλική υπόσταση και δεν πηγάζει από κοινωνικούς θεσμούς ή αλλιώς όπως συνηγορεί οDeleuze(2005:126),«Η δύναμη είναιάμορφη με αφηρημένη δράσηκαι νοείται ανεξαρτήτως των έμμορφων υποστάσεων..».Απορρίπτειτη θέση ότι η εξουσία πηγάζει από ένα κεντρικό μηχανισμό, το κράτος φερ’ ειπείν, και ως συνέπεια δεν υφίσταται η σχέση ανάμεσα σε εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους.
Εδώ έχει σημασία να τονιστεί, όπως επισημαίνει ο Χρήστος Σίμος(Θέσεις,τεύχος 94), ότι ο Φουκώ αντιτίθεται, τόσο στη φιλελεύθερη όσο και στη μαρξιστική παράδοση. Για τη πρώτη, η κριτική του εστιάζεται στο ότι η εξουσία δεν είναι ένα δικαίωμα το οποίο μεταβιβάζεται, ούτε και είναι αποτέλεσμα μιας μορφής κοινωνικού συμβολαίου και αφετέρου, για τη δεύτερη, στο ότι η εξουσία δεν έχει να κάνει με τη διατήρηση των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής. Ως εκ τούτου, οFoucaultαντιτίθεται στη παραδοσιακή θεώρηση της εξουσίας, η ανάλυση της οποίας ξεκινάει από μακρο-θεσμικό επίπεδο και έχει σκοπό να ανιχνεύσει τη διασπορά της σε όλο το φάσμα του κοινωνικού σώματος (B.Smart, 2002:73).
Αντίθετα, προτείνει μια ανάλυση αντιστρέφοντας τους όρους της συζήτησης, από το μακρο-θεσμικό στο μικρό-επίπεδο (μικρό-φυσική της εξουσίας). Υποστηρίζει, ως εκ τούτου, ότι«η εξουσία ασκείται από αναρρίθμητα σημεία»(M.Foucault, 1978:94). Δεν εντοπίζεται σε κάποια ανώτατη αρχή αλλά αντίθετα«υπάρχει παντού και έρχεται από παντού»(M.Foucault, 1978:93). Υπό αυτή την έννοια, η εξουσία ως σχέση δυνάμεων, ενυπάρχει σε κάθε ανθρώπινη σχέση. Επομένως θα πρέπει να δούμε την εξουσία, όπως μας προτρέπει, ως ένα σύνθετο αποτέλεσμα πολλαπλών κέντρων και μηχανισμών,«εργοστάσια, συνοικισμοί, νοσοκομεία, σχολεία, οικογένειες, είναι ανάμεσα στις πιο εμφανείς, τις τυποποιημένες μορφές μικροεξουσιών»(Α.Χ.Μαζαράκη, 2009:370). Κατά τονDavidHarvey(2007:78), ο Φουκώ θέλει να τονίσει πως σε αυτούς τους τόπους μικροεξουσίας, «οικοδομείται μια διασκορπισμένη και αποσπασματική οργάνωση της εξουσίας, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε συστηματική στρατηγική ταξικής κυριαρχίας» και ως εκ τούτου«δεν γίνεται να κατανοήσουμε αυτό που συμβαίνει σε κάθε τόπο προσφεύγοντας σε κάποια γενική θεωρία».
Οι σχέσεις εξουσίας, διατείνει ο Φουκώ, δεν είναι εξωτερικές ως προς τις παραπάνω σχέσεις. Κυρίως,ενυπάρχουν εντός αυτών σχέσεων, είναι μάλιστα το αποτέλεσμα ανισοτήτων, διαιρέσεων και ανισορροπιών που διακρίνουν αυτές τις σχέσεις αλλά παράλληλαεκφράζουν τις συνθήκεςμέσα από τις οποίες προκύπτουν αυτές οι διαφοροποιήσεις στο κοινωνικό σώμα (M.Foucault, 1978:94). Με άλλα λόγια η εξουσία ως σχέση δυνάμεων, τα άτομα«που κυκλοφορούν ανάμεσα στα νήματα της»,δεν είναι μονάχα οι«ακίνητοι και συναινετικοί στόχοι της εξουσίας, είναι επίσης τα στοιχεία της άρθρωσής της»(Α.Χ.Μαζαράκη, 2009:371). Εδώ οDeleuze(2005:125), επισημαίνει ότι η άσκηση της εξουσίας εμφανίζεται ωςεπήρεια, με την έννοια ότι η δύναμη έχει την ικανότητα να επηρεάζει άλλες δυνάμεις ή να επηρεάζεται από αυτές.
Το σύμπλεγμα εξουσίας/γνώσης και οι νέες τεχνολογίες πειθάρχησης των σωμάτων
Η απόρριψη της παραδοσιακής έννοιας της εξουσίας καθιστούσε σαφές στη θεωρία τουFoucaultότι ο χαρακτήρας της αποκτούσε θετικό πρόσημο, αφού ο σκοπός της δεν ήταν ή καταστολή ή ο περιορισμός αλλά η συμμόρφωση ή υποταγή με έναν τρόπο παραγωγικό για το ανθρώπινο σώμα και την κοινωνία γενικότερα. Κατά την Α.Χ.Μαζαράκη (2009:372),η εξουσία δεν είναι μονάχα καταπιεστική αλλά και παραγωγική, υποτάσσει δηλαδή τα σώματα όχι για να τα κάνει παθητικά αλλά ενεργητικά:Εάν η εξουσία δεν ήταν τίποτα παρά καταπιεστική, εάν ποτέ δεν έκανε τίποτα απ’ το να λέει όχι, πιστεύετε πραγματικά ότι θα μπορούσε κανείς να υπακούσει; Αυτό που καθιστά την εξουσία καλή, αυτό που την κάνει αποδεκτή, είναι απλά το γεγονός ότι δεν μας βαραίνει μονάχα ως εξουσία που λέει όχι, αλλά ότι διαπερνά καιπαράγει πράγματα, προκαλεί ευχαρίστηση, μορφές γνώσης, παράγει λόγους(M.Foucault, 1980:119).
Εξάλλου σε κάθε κοινωνία το σώμα υποτάσσεται στην εξουσία και γίνεται αντικείμενο της, όπως επισημαίνει οBarrySmart(2002:79). Εδώ θα πρέπει να τονιστεί και η κριτική τουFoucaultενάντια στις αρχές της νεωτερικότητας, αφού η ανάδυση της σύγχρονης κοινωνίας την εποχή μετά την Γαλλική επανάστασηδεν αντιπροσώπευε την αρχή μιας διαδικασίας απελευθέρωσηςόπως είχε διακηρύξει ο Διαφωτισμός, αλλά την αντικατάσταση και ενστάλαξη ενός άλλου μηχανισμού εξουσίας-γνώσης που θα διαμόρφωνε νέες μορφές πειθαρχίας για τη κοινωνία (A.Callinicos, 2007:281).
Έτσι λοιπόν, ιστορικά, οι απαρχές εμφάνισης της παραγωγικής εξουσίας, σύμφωνα με τονAlexCallinicos(2007:280-1), τοποθετούνται στις αρχές του 19ουαιώνα, εκεί οπού αναδύθηκε έναςνέος μηχανισμός εξουσίας-γνώσηςστη βάση των αλλαγών που συντελέστηκαν σχετικά με τη φύση της ποινής. Η εξουσία πλέον δεν βασιζόταν στις θεαματικές δημόσιες εκτελέσεις που χρησίμευαν για να επιβεβαιώσουν στο κονιορτοποιημένο σώμα του εγκληματία τη κυριαρχία του απόλυτου μονάρχη. Ο εγκλεισμός της φυλακής, αντίθετα, συνεπάγεται την εφαρμογή ενός σώματος κανόνων οπού, ενισχυόμενα συγχρόνως από τα συνεχιζόμενα μέσα επιτήρησης, αναζητούν να ρυθμίσουν και να μετασχηματίσουν της συμπεριφορά τους.
Ανάλογα, κατά τονIanBurkitt(2008:89), στη θέση μια δίκαιης τιμωρίας ενάντια στο σώμα του κατάδικου, μπαίνει η προτεραιότητα να μεταρρυθμιστεί ο χαρακτήρας του ατόμου για να επανενταχθεί στη κοινωνία ως ένα χρήσιμο, νομοταγές και παραγωγικό μέλος της. Καταλήγει οBurkitt, ότι η φυλακή γίνεται το πεδίο μιαςνέας μικροφυσικής της εξουσίαςπου δεν έχει πια στόχο να τιμωρήσει το σώμα, αλλάνα το ελέγξει και να το πειθαρχήσει.
Έτσι, ενώ στο έργο,Πειθαρχία και τιμωρία(1975), οFoucaultεστιάζει στις νέες τεχνικές με τις οποίες ο έγκλειστος της φυλακής πειθαρχεί και μεταβάλλει τη συμπεριφορά του. Αργότερα, στοΙστορία της σεξουαλικότητας(1976), οFoucaultδιαπιστώνει ότι γενικεύονται αυτές οι τεχνικές και μέθοδοι σε όλο το φάσμα της κοινωνίας. Υπό αυτήτηγενίκευση, η φυλακή αποτελεί μέρος μιας σειράς νέων θεσμών – σχολεία, εργοστάσια, στρατώνες και νοσοκομεία – στα οποίαη «πειθαρχημένη κοινωνία» αρχίζει να λαμβάνει σάρκα και οστά. Οι υπόλοιποι θεσμοί απομιμούνται τις μεθόδους με τις οποίες στη φυλακή συμμορφώνεται και πειθαρχεί το σώμα. Συγκροτείται ένα γενικότερο κανονιστικό πλαίσιο οπού νέες τεχνικές διαχείρισης του σώματος μετατρέπονται σε μιατεχνολογία ελέγχου του υποκειμένου. Εγκαινιάζεται έτσι μια νέα εποχή, στην οποία η εξουσία έχει παραγωγική ισχύ, συγκεκριμένα δρά άμεσα επάνω στα ανθρώπινα σώματα χωρίς τη μεσολάβηση κάποιας ιδιαίτερης ιδεολογίας, τα μετασχηματίζει σε υποκείμενα και τα κατανέμει σε θέσεις εντός του κοινωνικού σώματος (A.Callinicos, 2007:281).
Οι νέες τεχνολογίες του σώματος που έρχονται στο προσκήνιο, είναι εφικτές μόνον εφόσονη εξουσία διαπλέκεται με τη γνώση,«Η εξουσία παράγει γνώση, […] ενώ είναι αλληλοεξαρτώμενες με την έννοια ότι δεν υπάρχει σχέση εξουσίας χωρίς την αντίστοιχη σύσταση ενός πεδίου γνώσης, ούτε και γνώση που να μην προϋποθέτει και να μη συνιστά συγχρόνως σχέσεις εξουσίας»(Foucault,1977:27). Αυτή η αλληλεξάρτηση, παρατηρεί οDavidHowarth(2008:112), «χαρτογραφεί τον τρόπο με τον οποίοοι λόγοι των ανθρωπιστικών επιστημώνυπήρξαν στενά συνδεδεμένοι με την εξέλιξη και τη διάδοση των πειθαρχικών τεχνολογιών κατά τη νεωτερική περίοδο».
ΟDeleuze(2005:130) επίσης συνηγορεί ότι «οι επιστήμες του ανθρώπου συνδέονται άρρηκτα με τις σχέσεις εξουσίαςπου τις καθιστούν δυνατές και οι οποίες προκαλούν την εμφάνιση γνώσεων που είναι, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ικανές να δρασκελίσουν ένα επιστημολογικό κατώφλι και να σχηματίσουν μια επιστημονική γνώση». ΟIanBurkitt(2008:86) διευκρινίζει σχετικά ότι στις δυτικές κοινωνίες, η αντίληψη μας για το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μαςσυνδέεται με τα πεδία της επιστημονικής μελέτηςπου παρέχουν έννοιες, κατηγορίες και πρακτικές στις οποίες αυτή η αντίληψη διαμορφώνεται. Επίσης,συνδέεται με κανόνες που κατηγοριοποιούν και διαιρούντην αντίληψη σε κακή ή καλή, υγιής ή άρρωστη, φυσιολογική ή αφύσικη.
Πράγματι, οFoucaultπροσπάθησε να δείξει πωςοι επιστημονικοί λόγοι υπόκεινται σε πολιτικές πρακτικές, με την έννοια ότι οι λόγοι είναι στοιχεία ή συνασπισμοί τακτικής στο πεδίο των σχέσεων δύναμης και άρα αποτελούν το μέσο γιανα προωθήσουν τα συμφέροντα και τα προτάγματα τους διαφορετικές δυνάμεις(DavidHowarth, 2008:76). Υπό αυτήν την έννοια, η εξουσία επιστρατεύει τον επιστημονικό λόγο για να καθυποτάξει τα σώματα και να επιδιώξει τη μεγαλύτερη δυνατή χρησιμότητα, αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα τους.
Η χρησιμότητα της παραγωγικότητα των σωμάτων για την ανάπτυξη του καπιταλισμού
Ωστόσο, από τη παραπάνω ανάλυση προκύπτει το ερώτημα, αν ο στόχος είναι η μέγιστη δυνατή χρησιμότητα και παραγωγικότητα των σωμάτων,σε τι αποσκοπούν οι σχέσεις εξουσίας ωθώντας τα υποκείμενα σε μια τέτοια συνθήκη;Ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα αυτής της παραγωγικότητας και ποιόν ή τι θα ωφελούσε; Μήπως τα ίδια τα υποκείμενα; Ωστόσο, παραπάνω τονίστηκε ότι οFoucaultάσκησε κριτική ενάντια στο πρόταγμα του Διαφωτισμού για την απελευθέρωση του υποκειμένου μέσα από την άνοδο της ορθολογικότητας και έθετε υπό αμφισβήτηση το όραμα του αυτόνομου ατόμου, «ικανού με την προσωπική του επιλογή να επιτύχει στη ζωή – όραμα θεμελιωμένο στον αστικό φιλελευθερισμό» (Α.Χ.Μαζαράκη, 2009:360-1).
Αντίθετα, η άνοδος της ορθολογικότητας θα έπρεπε να θεωρηθεί ως«η νομιμοποίηση της εξουσίας μάλλον παρά ως η αμφισβήτηση της»(C.Jones-R.Porter, 1998:1). Ως αποτέλεσμα, καταλήγουν οιC.JonesκαιR.Porter, το σύμπλεγμα εξουσίας/γνώσης δημιουργούσε θεσμούς πειθαρχίας – σχολεία, φυλακές, ψυχιατρεία, κ.α. – οπού αν και προωθούνταν στο όνομα της «προόδου», στη πραγματικότητα παγίωναν ένα σύστημα διοικητικής εξουσίας, γραφειοκρατικού ελέγχου ή αλλιώς αυτό που η παραδοσιακή κοινωνιολογία ονομάζει«ηγεμονικό κοινωνικό έλεγχο».
Τα θεσμικά πεδία που συγκροτούσε η μικροφυσική της εξουσίας περιλάμβαναν ένα καθεστώς πειθαρχιών που κανονικοποιούσαν τις δραστηριότητες του σώματος στο χώρο και το χρόνο – χειρονομίες, συμπεριφορές, αντιλήψεις, αξίες, κ.τ.λ. – όπως και στη φυλακή, καιπροετοίμαζαν τα ανθρώπινα σώματα για το μελλοντικό τους ρόλο ως εργατική δύναμη, ώστε να είναι πειθήνιοι, χρήσιμοι, διαχειρίσιμοι και παραγωγικοί (IanBurkitt, 2008:92). Αυτός ήταν ο σκοπός της παραγωγικότητας των σωμάτων, οι κεφαλαιοκρατικές ανάγκες του βιομηχανικού καπιταλισμού και η συμμόρφωση της ατομικής συμπεριφοράς προς αυτή τη κατεύθυνση. Όπως και ο ίδιος οFoucault(1978:140-141) τονίζει,«Αυτή τη βιο-εξουσία ήταν αναμφίβολα έναστοιχείο απαραίτητο για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, ο οποίος δεν ήταν δυνατόν να σιγουρευτεί παρά μόνο με τίμηματην ελεγχόμενη είσοδο των σωμάτων μέσα στον παραγωγικό μηχανισμόκαι με την προσαρμογή των πληθυσμιακών φαινομένων στις οικονομικές διαδικασίες»[η μετάφραση του αποσπάσματος ανήκει στην Α.Χ.Μαζαράκη, 2009:381].
Η πολλαπλότητα των αντιστάσεων: Ο λειτουργισμός στη σκέψη τουFoucault
Επιπλέον, οι σχέσεις εξουσίας για τονFoucaultπροσδιορίζονται από ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό, καθώς υποστηρίζει στηνΙστορία της σεξουαλικότηταςότι«όπου υπάρχει εξουσία, υπάρχει και αντίστασηκαι ότι αυτή η αντίσταση δεν αποτελεί εξωτερικότητα αλλά υφίσταται εντός της εξουσίας»(Foucault, 1978:95). Όπως υπάρχουν αναρίθμητα σημεία άσκησης της εξουσίας έτσι, αντίστοιχα, υπάρχει και μια πολλαπλότητα σημείων των αντιστάσεων. Η διαπίστωση τουFoucault(1978:96) τον φέρνει στο επόμενο βήμα οπού αμφισβητεί τη δυνατότητα για μια συνολική ανατροπή της εξουσίας.
Ως προς αυτή την απαισιοδοξία του Γάλλου φιλόσοφου, οDavid Harvey(2007:79) τονίζει ότι πράγματι οFoucaultδεν αφήνει πολλά περιθώρια ώστε οι τοπικές αντιστάσεις να μπορέσουν να αμφισβητήσουν τη συνολική κυριαρχία του καπιταλισμού. Ωστόσο, αυτό που μπορεί να επιδιωχθεί, είναι η δυνατότητα παρέμβασης στον τρόπο με τον οποίο παράγεται και συγκροτείται η γνώση στους συγκεκριμένους τόπους στους οποίους υπερισχύει μια τοπική εξουσία-λόγος. Ως παράδειγμα τοπικής αντίστασης επικαλείται τα ποικίλα κοινωνικά κινήματα που επηρεάστηκαν από τις ιδέες του και τα οποία ξεπήδησαν τη δεκαετία του 1960 (φεμινίστριες, ομοφυλόφιλους, εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες, οικολογικά κινήματα, κ.τ.λ.). Παράλληλα, οAlexCallinicos(2007:283) επισημαίνει το λειτουργιστικό χαρακτήρα των μορφών αυτών αντίστασης, καθώς τις περιγράφει ως μια ευκαιρία για το υπερισχύων μηχανισμό εξουσίας να ενσωματώσει και να αφομοιώσει αυτές τις διαμαρτυρίες με σκοπό να ανανεωθεί και να αυτοεκσυγχρονιστεί.
ΟBarrySmart(2002:133), τέλος, σημειώνει κάποια κοινά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τις πολλαπλές αντιστάσεις αφού πρώτα διευκρινίζει – και αυτός με τη σειρά του – πως η ανάδυση των πολλαπλών αντιστάσεων στις δυτικές κοινωνίες δεν εγγράφονται στη δυναμική των ταξικών αγώνων. Έτσι, λοιπόν, τα χαρακτηριστικά που διακρίνει είναι:Πρώτον, ότι οι αντιστάσεις είναιεγκάρσιες, ότι δηλ. δεν περιορίζονται σε ένα ιδιαίτερο έθνος, πολιτικό η οικονομικό σχηματισμό.Δεύτερον, ο στόχος τους είναι άμεσος, ότι δηλ. εκδηλώνουν την αντίστασή τους επί της τοπικής άσκησης της εξουσίας καιτρίτον, πιο συγκεκριμένα, εκδηλώνονται επί των επιδράσεων που ασκεί η εξουσία στα σώματα και στις ζωές των ανθρώπων.
Εν ολίγοις, οι αγώνες αντιτίθενται σε μια τεχνική της εξουσίας, η οποία διαποτίζει τη καθημερινότητα, κατηγοριοποιεί τα άτομα και οριοθετεί την ατομικότητα τους με την έννοια ότι υποτάσσονται σε κάποιον άλλο δια του ελέγχου και της εξάρτησης.
Βιβλιογραφία
Burkitt Ian,Social selves: Theories of the self and society, SAGE Publications Ltd, 2008Callinicos Alex,Social theory: A historical introduction, Polity Press, 2007DeleuzeGilles,Φουκώ, εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος, 2005.Foucault Michel, Discipline and Punish: The Birth of the Prison,Penguin Press, London 1977.Foucault Michel,The History of Sexuality – Volume I: An Introduction, Pantheon Books, New York 1978Foucault Michel,Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977,Pantheon Books, New York 1980.
Foucault Michel,The History of Sexuality: The Will to Knowledge, London, Penguin, 1998.
HarveyDavid,Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας – Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής, εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση: Ελένη Αστερίου, 2007.
HowarthDavid,Η έννοια του Λόγου, μετάφραση: Σοφία Καναούτη, εκδόσεις Πολύτροπον, 2008.
Jones C.&Porter R.(Eds.),Reassessing Foucault: Power, medicine and the body, London: Routledge 1998
Smart Barry,Michel Foucault (Routledge Key Sociologists),Routledge, 2002.
Μαζαράκη Α.Χ.,Προβλήματα θεωρίας της ιδεολογίας, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009
Σίμος Χρήστος,Το ζήτημα της εξουσίας στον Αλτουσέρ και τον Φουκώ, περιοδικό Θέσεις, τεύχος 94, Ιανουάριος-Μάρτιος 2006
http://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=1267658
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου